هوش مصنوعی و حقوق مالکیت فکری: چالشی نو برای نظام حقوقی ایران

هوش مصنوعی (AI) به سرعت در حال دگرگون کردن جنبه‌های مختلف زندگی ماست و حوزه حقوق نیز از این قاعده مستثنی نیست. یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین چالش‌هایی که هوش مصنوعی برای نظام‌های حقوقی ایجاد کرده، در قلمرو حقوق مالکیت فکری، به‌ویژه حق اختراع (پتنت) و حق مؤلف (کپی‌رایت) است. این مقاله با الهام از مباحث علمی روز، به بررسی ساده و کاربردی این چالش‌ها، با نگاهی به نظام حقوقی ایران می‌پردازد و تلاش می‌کند تا برای حقوق‌دانان، تصویری روشن از وضعیت فعلی و پرسش‌های پیش رو ارائه دهد.

هوش مصنوعی و حقوق مالکیت فکری

«هوش مصنوعی» به زبان ساده، به سامانه‌های رایانه‌ای اطلاق می‌شود که قادرند وظایفی را انجام دهند که معمولاً به هوش انسانی نیاز دارد؛ مانند یادگیری، حل مسئله، تصمیم‌گیری و حتی خلاقیت. از سوی دیگر، «حقوق مالکیت فکری» شامل مجموعه‌ای از حقوق انحصاری است که به صاحبان آثار فکری و خلاقیت‌های ذهنی اعطا می‌شود. دو شاخه اصلی آن، «حق مؤلف» است که از آثار ادبی و هنری (مانند کتاب، موسیقی، نرم‌افزار) حمایت می‌کند و «حق اختراع» که برای نوآوری‌های فنی و صنعتی (مانند یک دستگاه جدید یا یک فرآیند تولید نوین) حمایت قانونی فراهم می‌آورد. هدف اصلی این حقوق، تشویق نوآوری و خلاقیت از طریق اعطای پاداش و حمایت به خالقان و مخترعان است.

مسئله اصلی زمانی بروز می‌کند که هوش مصنوعی، خود به ابزاری برای خلق آثار یا ایجاد اختراعات تبدیل می‌شود یا حتی پا را فراتر گذاشته و به‌طور مستقل دست به آفرینش می‌زند. قوانین مالکیت فکری اساساً با پیش‌فرض خالق و مخترع «انسانی» تدوین شده‌اند. حال این پرسش مطرح می‌شود که وقتی یک الگوریتم هوش مصنوعی شعری می‌سراید یا یک ترکیب دارویی جدید پیشنهاد می‌دهد، حقوق مالکیت فکری چگونه باید با این پدیده برخورد کند؟ آیا می‌توان برای یک ماشین، حق مؤلف یا حق اختراع قائل شد؟ اگر پاسخ منفی است، تکلیف حقوقی این آثار و اختراعات چیست؟

برای فهم بهتر موضوع، می‌توان سه وضعیت را در تعامل هوش مصنوعی و مالکیت فکری متصور شد: اول، «اختراعات پیاده‌سازی‌شده با هوش مصنوعی» که در آن، خودِ هوش مصنوعی بخشی از اختراع است (مثلاً یک نرم‌افزار تحلیل داده که از الگوریتم‌های هوشمند بهره می‌برد). دوم، «آثار و اختراعات تولیدشده به کمک هوش مصنوعی» که در آن، انسان از هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار پیشرفته برای خلق یا اختراع استفاده می‌کند. سوم، «آثار و اختراعات تولیدشده توسط هوش مصنوعی» که در آن، هوش مصنوعی به‌طور مستقل و بدون دخالت مستقیم انسان، خروجی خلاقانه یا فناورانه تولید می‌کند. چالش اصلی حقوق مالکیت فکری بیشتر معطوف به دو وضعیت اخیر، خصوصاً وضعیت سوم است که مفاهیم بنیادین این حوزه را به چالش می‌کشد.

هوش مصنوعی و چالش‌های آن در نظام حقوقی ایران

نظام حقوقی ایران نیز همانند سایر نظام‌های حقوقی، در مواجهه با پیامدهای هوش مصنوعی در حوزه مالکیت فکری با پرسش‌ها و ابهامات جدی روبروست. قوانین موجود، اگرچه به‌صراحت به هوش مصنوعی نپرداخته‌اند، اما اصول و قواعد کلی آن‌ها می‌تواند راهگشای تحلیل وضعیت باشد.

الف. حمایت از فناوری‌های هوش مصنوعی در ایران

پیش از پرداختن به آثار و اختراعات تولیدی توسط هوش مصنوعی، باید دید خودِ این فناوری‌ها چگونه تحت حمایت قوانین ایران قرار می‌گیرند.

• حمایت از طریق حق اختراع (پتنت) برای نرم‌افزار هوش مصنوعی به عنوان اختراع: نکته بسیار مهم و قابل تاکید این است که خود نرم‌افزار، و در نتیجه جنبه‌های فنی سامانه‌های هوش مصنوعی که در قالب نرم‌افزار پیاده‌سازی می‌شوند، می‌تواند ماهیتاً به عنوان «اختراع» شناخته شده و مورد حمایت قرار گیرد. «قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب ۱۳۷۹» در ماده ۲ خود به صراحت این امکان را فراهم آورده و بیان می‌دارد که: «در صورت وجود شرایط مقرر در قانون ثبت علایم و اختراعات، نرم افزار به عنوان اختراع شناخته میشود». این ماده قانونی، مسیر روشنی را برای حمایت از نوآوری‌های نرم‌افزاری، از جمله الگوریتم‌های پیشرفته هوش مصنوعی، در قالب حق اختراع ارائه می‌دهد. بنابراین، اگر یک فناوری هوش مصنوعی که در قالب یک نرم‌افزار تجلی یافته، راه‌حلی فنی و نوین برای یک مشکل مشخص ارائه دهد و همزمان واجد شرایط اساسی «جدید بودن»، «گام ابتکاری» و «کاربرد صنعتی» مطابق با «قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶» باشد، این نرم‌افزار قابلیت ثبت به عنوان یک اختراع را خواهد داشت. به عنوان مثال، یک الگوریتم هوش مصنوعی که به شیوه‌ای نوآورانه در یک نرم‌افزار پیاده‌سازی شده و قادر است با دقت بالا الگوهای پیچیده‌ای را در داده‌های حجیم شناسایی کند و این شناسایی منجر به یک «اثر فنی» معین (مانند بهبود یک فرآیند صنعتی یا ارائه یک ابزار تشخیصی جدید) شود، می‌تواند مصداق یک اختراع نرم‌افزاری باشد. همچنان باید در نظر داشت که صرف «روش‌های ریاضی» یا ایده‌های انتزاعی، به خودی خود قابل ثبت به عنوان اختراع نیستند ؛ اما زمانی که این روش‌ها در یک نرم‌افزار پیاده‌سازی شده و منجر به یک راه‌حل فنی با کاربرد عملی شوند، راه برای حمایت از آن‌ها به عنوان اختراع، با استناد به قانون مذکور، هموار است.

ب. حمایت از آثار و اختراعات تولیدشده به کمک یا توسط هوش مصنوعی در ایران

چالش اصلی زمانی آغاز می‌شود که هوش مصنوعی نه خودِ موضوع حمایت، بلکه خالق یا کمک‌کننده در خلق موضوعات دیگرِ قابل حمایت باشد.

• حق مؤلف برای آثار خلاقانه:
  • پدیدآورنده کیست؟ قانون حمایت از حقوق مؤلفان (۱۳۴۸) از «مؤلف و مصنف و هنرمند» به عنوان «پدیدآورنده» نام می‌برد و «اثر» را نتیجه فکر، دانش، هنر یا ابتکار آنان می‌داند. این تعاریف به‌طور ضمنی بر نقش انسان به عنوان خالق اثر تأکید دارند. پرسش این است که آیا یک ماشین می‌تواند «ابتکار» به معنای حقوقی آن داشته باشد و «پدیدآورنده» تلقی شود؟ به نظر می‌رسد در نظام حقوقی کنونی ایران، پاسخ منفی است.
  • آثار تولیدشده به کمک هوش مصنوعی: اگر یک انسان (مثلاً نویسنده، آهنگساز یا طراح گرافیک) از هوش مصنوعی به عنوان یک ابزار پیشرفته استفاده کند و در فرآیند خلق اثر (ایده‌پردازی، انتخاب داده‌های ورودی، ویرایش و گزینش خروجی نهایی) نقش خلاقانه و تعیین‌کننده‌ای ایفا نماید، آن انسان «پدیدآورنده» اثر محسوب شده و از حقوق مادی و معنوی آن برخوردار خواهد بود. برای مثال، اگر یک داستان‌نویس از یک نرم‌افزار هوش مصنوعی برای تولید پیش‌نویس اولیه برخی صحنه‌ها استفاده کند، اما خود او پیرنگ اصلی را طراحی کرده، شخصیت‌ها را پرداخته و متن نهایی را ویرایش و بازنویسی نماید، او مؤلف داستان خواهد بود.
  • آثار تولیدشده توسط هوش مصنوعی (به‌طور مستقل): وضعیت پیچیده‌تر مربوط به زمانی است که نقش انسان در تولید اثر بسیار کمرنگ بوده و هوش مصنوعی به‌طور عمده و مستقل اثر را خلق کرده است (مثلاً کاربری صرفاً با فشردن یک دکمه، از هوش مصنوعی می‌خواهد یک قطعه موسیقی یا یک نقاشی تولید کند). در این حالت، شناسایی یک «پدیدآورنده» انسانی واجد شرایط، دشوار و شاید غیرممکن باشد. در چارچوب فعلی قوانین ایران، چنین آثاری احتمالاً فاقد حمایت حق مؤلف بوده و وارد قلمرو عمومی (public domain) خواهند شد. البته باید توجه داشت که ماده ۲۲ قانون حمایت از حقوق مؤلفان، شرط حمایت را منوط به چاپ، پخش، نشر یا اجرای اثر برای نخستین بار در ایران و عدم انتشار قبلی در کشورهای دیگر دانسته است که این خود می‌تواند چالشی برای آثار تولیدشده توسط سیستم‌های هوش مصنوعی جهانی باشد.
• حق اختراع برای نوآوری‌های فنی:
  • مخترع کیست؟ قانون ثبت اختراعات (۱۳۸۶) حقوق ناشی از اختراع را اصولاً متعلق به «مخترع» می‌داند و بر لزوم ذکر نام او در گواهینامه اختراع تأکید دارد. همانند حق مؤلف، مفهوم «مخترع» نیز انسان‌محور است. رویه‌های جهانی، مانند پرونده معروف DABUS که در آن تلاش شد یک سیستم هوش مصنوعی به عنوان مخترع معرفی شود، این ایده را رد کرده‌اند. در ایران نیز با توجه به فقدان شخصیت حقوقی برای ماشین و لزوم انتساب اختراع به یک شخص حقیقی، امکان معرفی هوش مصنوعی به عنوان مخترع وجود ندارد.
  • اختراعات تولیدشده به کمک هوش مصنوعی: اگر یک انسان در «شکل‌گیری ایده اصلی اختراع» و «ایده‌پردازی آن» نقش اساسی و فکری داشته باشد، او مخترع شناخته می‌شود، حتی اگر برای رسیدن به راه‌حل نهایی و پیاده‌سازی جزئیات از ابزارهای هوش مصنوعی بهره گرفته باشد. برای مثال، یک مهندس شیمی که ایده یک کاتالیزور جدید را مطرح می‌کند و سپس با استفاده از مدل‌سازی هوش مصنوعی، ساختار بهینه آن را شناسایی و آزمایش می‌کند، مخترع آن کاتالیزور خواهد بود.
  • اختراعات تولیدشده توسط هوش مصنوعی (به‌طور مستقل): اگر سهم انسان در فرایند اختراع ناچیز و در حد ارائه یک مسئله کلی به سیستم هوش مصنوعی باشد و خود سیستم به راه‌حل ابتکاری دست یابد، شناسایی مخترع انسانی ممکن نخواهد بود. در این صورت، تحت قوانین فعلی ایران، چنین اختراعی قابلیت ثبت نخواهد داشت زیرا فاقد مخترع واجد شرایط است.
  • معیار گام ابتکاری: یکی از چالش‌های مهم دیگر، تأثیر هوش مصنوعی بر معیار «گام ابتکاری» (عدم بداهت برای متخصص معمولی) است. با گسترش دسترسی به ابزارهای قدرتمند هوش مصنوعی، ممکن است «متخصص معمولی در آن فن» (مفهومی کلیدی در ارزیابی گام ابتکاری ) نیز به این ابزارها مجهز فرض شود. در نتیجه، راه‌حل‌هایی که در گذشته دستیابی به آن‌ها نیازمند خلاقیت و تلاش ذهنی قابل توجهی بود و گام ابتکاری محسوب می‌شد، با کمک هوش مصنوعی ممکن است بدیهی و در دسترس تلقی شده و دیگر واجد شرط گام ابتکاری نباشند. این امر سطح انتظار از نوآوری برای کسب حمایت پتنت را بالاتر می‌برد.

ج. مالکیت آثار و اختراعات

در حقوق ایران، مالکیت اولیه حقوق مادی اثر، متعلق به پدیدآورنده و مالکیت حق اختراع، متعلق به مخترع است ، مگر در مواردی که اثر یا اختراع در نتیجه استخدام یا قرارداد پدید آمده باشد که در این صورت، حقوق مادی معمولاً به کارفرما یا سفارش‌دهنده تعلق می‌گیرد (مانند ماده ۲۰ قانون ثبت اختراعات و ماده ۱۳ قانون حمایت از حقوق مؤلفان ). حال اگر هوش مصنوعی به عنوان خالق یا مخترع شناخته نشود و نتواند مالک این حقوق باشد، این پرسش بی‌پاسخ می‌ماند که مالکیت چنین دستاوردهایی با چه کسی خواهد بود. این یک خلأ قانونی است که نیازمند بررسی و قانون‌گذاری در آینده است.

نتیجه‌گیری کلی و جمع‌بندی: هوش مصنوعی و آینده حقوق مالکیت فکری در ایران

همان‌طور که مشاهده شد، ظهور و گسترش هوش مصنوعی، نظام حقوق مالکیت فکری ایران را با چالش‌های مفهومی و عملی جدی مواجه ساخته است. قوانین فعلی که عمدتاً بر محوریت «انسان» به عنوان خالق و مخترع بنا شده‌اند، در پاسخگویی به وضعیت‌هایی که هوش مصنوعی نقش اصلی را در تولید آثار و اختراعات ایفا می‌کند، دچار نارسایی هستند. اگر هوش مصنوعی صرفاً به عنوان یک «ابزار» پیشرفته در دست انسان باشد، چارچوب‌های موجود تا حد زیادی پاسخگو هستند و انسانِ کاربر یا کنترل‌کننده، صاحب حقوق شناخته می‌شود. اما مشکل اصلی زمانی است که هوش مصنوعی به «خالق یا مخترع مستقل» تبدیل شود.

در چنین شرایطی، مفاهیمی چون «پدیدآورنده» و «مخترع» و به تبع آن، معیارهای «اصالت» در حق مؤلف و «گام ابتکاری» در حق اختراع، نیازمند بازنگری و تفسیرهای نوین هستند. آثاری که توسط هوش مصنوعی و بدون دخالت معنادار انسان خلق می‌شوند، ممکن است در چارچوب فعلی از حمایت قانونی محروم بمانند و به مالکیت عمومی درآیند. این امر می‌تواند بر انگیزه‌های سرمایه‌گذاری در توسعه و به‌کارگیری چنین سیستم‌هایی تأثیرگذار باشد. از سوی دیگر، اعطای حمایت بیش از حد به این نوع خروجی‌ها نیز می‌تواند منجر به انحصارات گسترده و محدودیت دسترسی به دانش و فرهنگ شود.

برای قانون‌گذار ایرانی نیز لازم است با توجه به سرعت تحولات فناورانه، به فکر تدوین چارچوب‌های قانونی مناسب و روزآمد برای مواجهه با این پدیده نوظهور باشد تا هم از حقوق پدیدآورندگان و مخترعان انسانی حمایت شود و هم مسیر نوآوری و پیشرفت فناورانه در کشور هموار گردد. آینده حقوق مالکیت فکری، بدون شک با آینده هوش مصنوعی گره خورده است و نظام حقوقی ما باید برای این هم‌زیستی آماده شود.