هوش مصنوعی و حمایت از حقوق مصرف‌کننده: نگاهی کاربردی

هوش مصنوعی به سرعت در حال تغییر زندگی روزمره ماست و محصولات و خدمات مبتنی بر آن، از مدل‌های زبانی گرفته تا الگوریتم‌های پیشنهاددهنده محتوا، بخش جدایی‌ناپذیری از تجربه مصرف‌کنندگان شده‌اند. این فناوری‌ها، ضمن ارائه مزایای فراوان، چالش‌ها و نگرانیای حقوقی جدیدی، به‌ویژه در حوزه حمایت از مصرف‌کننده، ایجاد می‌کنند. این مقاله به بررسی این چالش‌ها پرداخته و تلاش می‌کند تا مفاهیم مطرح‌شده را با نگاهی به نظام حقوقی ایران، بررسی نماید

هوش مصنوعی، مصرف‌کننده و قلمرو جدید حمایت

محصولات مصرفی مبتنی بر هوش مصنوعی، شامل طیف وسیعی از ابزارها و خدمات می‌شوند؛ از دستیارهای دیجیتالی مانند سیری و الکسا که به فرمان‌های صوتی پاسخ می‌دهند، دستگاه‌های «اینترنت اشیاء» یا «هوشمند» که قابلیت اتصال به اینترنت و جمع‌آوری داده را در وسایل روزمره تعبیه می‌کنند (مانند یخچال‌های هوشمند یا سیستم‌های امنیتی خانگی)، تا چت‌بات‌های پیشرفته مانند ChatGPT که قادر به تولید متن و پاسخگویی به سوالات پیچیده هستند. این محصولات با هدف ساده‌سازی وظایف روزمره، کمک به تصمیم‌گیری‌های آگاهانه‌تر و افزایش بهره‌وری مصرف‌کنندگان طراحی و عرضه می‌شوند. به عنوان مثال، یک سیستم هوشمند خانگی می‌تواند نور و دمای محیط را کنترل کند یا یک اپلیکیشن مالی مبتنی بر هوش مصنوعی به کاربر در مدیریت سرمایه‌گذاری کمک نماید.

با وجود این مزایا، استفاده گسترده از هوش مصنوعی در محصولات مصرفی، ریسک‌های قابل توجهی را برای حقوق و منافع مصرف‌کنندگان به همراه دارد. این ریسک‌ها شامل نقض حریم خصوصی به دلیل جمع‌آوری گسترده داده‌های شخصی، احتمال بروز سوگیری و تبعیض در الگوریتم‌ها (مثلاً در پیشنهاد قیمت یا خدمات)، عدم شفافیت در نحوه عملکرد این سیستم‌ها، و همچنین مسائل مربوط به ایمنی، قابلیت اطمینان و کارایی خود محصولات است. به عنوان مثال، یک الگوریتم اعتبار سنجی مبتنی بر هوش مصنوعی ممکن است به طور ناخواسته علیه گروه خاصی از متقاضیان وام سوگیری داشته باشد، یا یک اسباب‌بازی هوشمند ممکن است اطلاعات خصوصی کودکان را بدون رضایت والدین جمع‌آوری کند.

در این میان، حقوق حمایت از مصرف‌کننده به عنوان شاخه‌ای از حقوق خصوصی، با هدف محافظت از افراد در برابر آسیب‌های ناشی از کالاها و خدمات، نقشی حیاتی ایفا می‌کند. سوال اساسی که این مقاله و پژوهش‌های مشابه به دنبال پاسخ به آن هستند، این است که اصول و قواعد موجود در قوانین حمایت از مصرف‌کننده (از جمله در نظام حقوقی ایران) چگونه می‌توانند برای مقابله با چالش‌های منحصربه‌فرد ناشی از محصولات و خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی به کار گرفته شوند و آیا این قوانین برای پوشش دادن به این نسل جدید از مخاطرات، کفایت می‌کنند خیر. هرچند قوانین فعلی اغلب به صورت کلی و با استانداردهای باز نوشته شده‌اند تا بتوانند با تغییرات فناوری سازگار شوند، اما کاربرد موثر آن‌ها در قبال هوش مصنوعی، نیازمند درک دقیق‌تر چالش‌های فنی و ماهوی این حوزه است.

قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان در مواجهه با هوش مصنوعی

قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان ایران مصوب ۱۳۸۸، چارچوبی کلی برای حمایت از مصرف‌کنندگان در برابر عرضه‌کنندگان کالا و خدمات فراهم می‌کند. اگرچه این قانون به طور خاص به هوش مصنوعی اشاره‌ای ندارد، اما بسیاری از مواد آن قابلیت اعمال و تفسیر در پرتو چالش‌های نوظهور این فناوری را دارا هستند.

یکی از اصول بنیادین، مسئولیت عرضه‌کنندگان در قبال صحت و سلامت کالا و خدمات عرضه‌شده است که در ماده ۲ قانون حمایت از مصرف کننده به آن تصریح شده است. این ماده بیان می‌کند که عرضه‌کنندگان منفرداً یا مشترکاً مسئول صحت و سلامت کالا و خدمات مطابق با ضوابط و شرایط قانونی، قراردادی یا عرفی هستند. در زمینه هوش مصنوعی، این بدان معناست که یک محصول مبتنی بر هوش مصنوعی، مانند یک نرم‌افزار مشاوره مالی یا یک دستگاه پزشکی هوشمند، باید ایمن، قابل اعتماد و دارای عملکرد صحیح باشد. اگر یک سیستم هوش مصنوعی به دلیل نقص در طراحی یا عملکرد، اطلاعات نادرست یا زیان‌باری ارائه دهد (مثلاً یک دستیار صوتی هوشمند توصیه‌ای خطرناک به کودک بکند یا یک خودروی خودران به دلیل نقص نرم‌افزاری دچار حادثه شود)، عرضه‌کننده آن طبق این ماده و همچنین ماده ۱۸ قانون (در خصوص جبران خسارت ناشی از کالای معیوب) مسئول خواهد بود. چالش اصلی در اینجا، اثبات وجود عیب و رابطه سببیت بین عیب و خسارت وارده است، به ویژه با توجه به پیچیدگی و ماهیت “جعبه سیاه” بسیاری از سیستم‌های هوش مصنوعی است. جعبه سیاه به این معناست که فرآیند تفکر هوش مصنوعی را نمی‌توان به صورت شفاف پیگیری کرد و فقط خروجی آن قابل مشاهده است، این امر باعث می‌شود نظارت و پیگیری بر فرآیند تصمیم‌گیری در هوش مصنوعی غیر ممکن باشد.

ماده ۷ قانون حمایت از مصرف کننده، تبلیغات خلاف واقع و ارائه اطلاعات نادرست که موجب فریب یا اشتباه مصرف‌کننده شود را ممنوع کرده است. این ماده ارتباط مستقیمی با نحوه بازاریابی و معرفی محصولات هوش مصنوعی دارد. عرضه‌کنندگان ممکن است در مورد قابلیت‌ها، میزان “هوشمندی”، دقت، یا امنیت یک محصول AI اغراق کنند. به عنوان مثال، اگر یک چت‌بات با ادعای ارائه مشاوره‌های حقوقی دقیق به بازار عرضه شود، اما اطلاعات ارائه شده توسط آن ناقص یا گمراه‌کننده باشد، این امر می‌تواند مصداق تبلیغ خلاف واقع و نقض ماده ۷ تلقی گردد. مصرف‌کنندگان ایرانی باید بتوانند به اطلاعاتی که در مورد محصولات هوش مصنوعی به آن‌ها ارائه می‌شود، اعتماد کنند و این اطلاعات نباید تصویری غیرواقعی از توانایی‌های این محصولات ترسیم نماید.

مسئله مهم دیگر، لزوم ارائه اطلاعات شفاف و کافی به مصرف‌کنندگان است. بند ۲ ماده ۳ قانون، عرضه‌کنندگان را مکلف به ارائه اطلاعات لازم شامل نوع، کیفیت، کمیت، آگاهی‌های مقدم بر مصرف، تاریخ تولید و انقضای مصرف کرده است. در دنیای هوش مصنوعی، این “اطلاعات لازم” می‌تواند شامل نحوه جمع‌آوری و استفاده از داده‌های شخصی توسط محصول، راهنمایی در خصوص عملکرد الگوریتم‌های تصمیم‌گیری، خطرات امنیتی بالقوه، و محدودیت‌های عملکردی سیستم باشد. با توجه به اینکه بسیاری از مصرف‌کنندگان از نحوه کارکردهای پیچیده هوش مصنوعی آگاهی ندارند، شفافیت در این زمینه اهمیتی دوچندان می‌یابد. همچنین، تبصره ۲ ماده ۳، داشتن نشان استاندارد برای کالاها و خدمات مشمول استاندارد اجباری را الزامی می‌داند. با توسعه استانداردهای مرتبط با ایمنی و عملکرد هوش مصنوعی، این الزام می‌تواند به افزایش اطمینان مصرف‌کنندگان کمک کند.

ماده ۴ قانون حمایت از مصرف کنندگان، عرضه‌کنندگان کالاهای سرمایه‌ای (مانند خودرو و لوازم خانگی الکترونیکی که بسیاری از آن‌ها به صورت بالقوه ممکن است از هوش مصنوعی بهره ب‌برند) را به داشتن نمایندگی رسمی، تعمیرگاه مجاز، تأمین قطعات یدکی و ارائه سرویس و خدمات پس از فروش مکلف می‌کند. این الزام برای محصولات هوشمند که نیازمند به‌روزرسانی‌های نرم‌افزاری منظم برای حفظ امنیت و کارایی هستند، بسیار حیاتی است. اگر یک دستگاه هوشمند به دلیل عدم ارائه به‌روزرسانی‌های امنیتی از سوی عرضه‌کننده، آسیب‌پذیر شده و منجر به خسارت به مصرف‌کننده شود، می‌توان مسئولیت عرضه‌کننده را مطرح کرد.

یکی از چالش‌های جدی که در پژوهش‌های بین‌المللی نیز به آن اشاره شده، سوگیری (Bias) در سیستم‌های هوش مصنوعی است. این سوگیری‌ها می‌تواند ناشی از داده‌های آموزشی ناقص یا تبعیض‌آمیز باشد و منجر به نتایج ناعادلانه برای گروه‌های خاصی از مصرف‌کنندگان شود. هرچند قانون حمایت از مصرف‌کنندگان ایران به طور مستقیم به این موضوع نمی‌پردازد، اما اگر یک محصول هوش مصنوعی به دلیل سوگیری‌های طراحی‌شده یا ناخواسته، خدماتی با کیفیت پایین‌تر به بخشی از مصرف‌کنندگان ایرانی ارائه دهد یا اطلاعاتی تبعیض‌آمیز تولید کند، می‌توان این امر را با استناد به لزوم ارائه کالای “سالم” (ماده ۲) یا عدم ارائه “اطلاعات لازم” و “کیفیت” مطلوب (بند ۲ ماده ۳) مورد چالش قرار داد. اثبات چنین سوگیری‌هایی دشوار است اما برای تضمین انصاف در بازار دیجیتال ضروری خواهد بود.

در نهایت، اصل کلی مسئولیت مدنی و لزوم جبران خسارت که در قوانین مختلف ایران از جمله قانون مسئولیت مدنی و مواد مرتبط با جبران خسارت در قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان (مانند ماده ۱۸ و ۱۹) آمده است، در مورد خسارات ناشی از عملکرد نادرست یا زیان‌بار محصولات هوش مصنوعی نیز کاربرد دارد. اگر یک سیستم هوش مصنوعی در ارائه خدمات، مراقبت و مهارت متعارف را رعایت نکند (مثلاً یک سیستم تشخیص پزشکی هوشمند با خطای فاحش منجر به تشخیص اشتباه و خسارت به بیمار شود)، عرضه‌کننده آن مسئول جبران خسارات وارده خواهد بود.

جمع‌بندی: افق پیش رو برای حمایت از مصرف‌کننده در عصر هوش مصنوعی

محصولات و خدمات مبتنی بر هوش مصنوعی، فرصت‌های بی‌شماری را برای بهبود زندگی مصرف‌کنندگان فراهم می‌کنند، اما در عین حال، چالش‌های جدید و پیچیده‌ای را در زمینه حمایت از حقوق آنان ایجاد کرده‌اند. این چالش‌ها از نقض حریم خصوصی و امنیت داده‌ها گرفته تا سوگیری‌های الگوریتمی، عدم شفافیت، و مسائل مربوط به ایمنی و مسئولیت‌پذیری را در بر می‌گیرند. حقوق‌دانان و قانون‌گذاران باید با این واقعیت نوظهور و ابعاد حقوقی آن آشنا شوند تا بتوانند به نحو مؤثری از منافع مصرف‌کنندگان در این عرصه دفاع کنند.

بررسی قانون حمایت از حقوق مصرف‌کنندگان ایران نشان می‌دهد که اگرچه این قانون به طور صریح به مسائل مرتبط با هوش مصنوعی نپرداخته، اما اصول و استانداردهای کلی آن مانند لزوم ارائه کالای سالم و ایمن، ممنوعیت تبلیغات خلاف واقع، تکلیف به ارائه اطلاعات شفاف و کافی، و مسئولیت جبران خسارات، ظرفیت قابل توجهی برای اعمال در مورد محصولات هوش مصنوعی دارند. به عنوان مثال، الزام به ارائه اطلاعات دقیق در مورد نحوه عملکرد یک سیستم هوشمند یا مسئولیت عرضه‌کننده در قبال توصیه‌های زیان‌بار یک چت‌بات، می‌تواند در چارچوب همین قانون مورد بررسی قرار گیرد. با این حال، پیچیدگی‌های فنی هوش مصنوعی، به ویژه ماهیت “جعبه سیاه” بسیاری از الگوریتم‌ها، چالش‌های اثباتی جدیدی را برای مصرف‌کنندگان و دستگاه قضایی ایجاد می‌کند.

نظام حقوقی ایران، ضمن اتکا به اصول کلی حمایت از مصرف‌کننده، نیازمند توسعه رویه‌های قضایی و نظارتی متناسب با ویژگی‌های منحصربه‌فرد هوش مصنوعی است. این امر می‌تواند شامل ایجاد سازوکارهایی برای افزایش شفافیت الگوریتم‌ها (تا حد امکان و بدون نقض اسرار تجاری)، تدوین استانداردهای تخصصی برای ایمنی و عملکرد محصولات هوشمند، و توانمندسازی نهادهای نظارتی برای بررسی دقیق‌تر این محصولات باشد. علاوه بر این، توجه به ابعاد اخلاقی هوش مصنوعی و تأثیر آن بر استقلال و رفاه انسان‌ها، فراتر از چارچوب‌های صرفاً قانونی، برای شکل‌دهی به یک رابطه سالم و سازنده بین انسان و فناوری‌های هوشمند در آینده ضروری است. حقوق‌دانان با درک عمیق‌تر این فناوری و پیامدهای آن، می‌توانند نقش کلیدی در هدایت این تحولات به سمتی ایفا کنند که منافع جامعه و حقوق بنیادین افراد، از جمله حق مصرف‌کنندگان، در آن محفوظ بماند.